Dragoman tercüman, rehber demek İngilizcede. Aynı kelime değişik yazımlarla öteki batı dillerinde de kullanılır. Arapça, Farsça, Türkçe konuşulan  ülkelerde bu meslekle uğraşanlar hakkında kullanılır. Kelime Arapçadan geçmiştir Avrupa dillerine. Türkçeye de bu dilden geçmiş.  Kelimenin en eski kökeni Akkadça. Şöyle bir güzergâhı var:  targumannu (Akkadça) > turgemana (Aramca) > tarjuman / targuman (Arapça) > dragoumanos (Orta Yunanca) > dragumannus (Orta Latince) > dragomanno (Italyanca) > drugemen / drogman  (Fransızca). İngilizceye eski Fransızca üzerinden gelmiş. Tercüman ile dragoman aynı kelime. Kelime Orta Yunancada bozulmuş. Bir konuşmayı bir dilden başka bir dile çeviren kişiye diyoruz.  Bir de aynı kökten türeyen "mütercim" kelimesi var. Bir metni bir dilden başka bir dile çevirene "mütercim"; "mütercim"le "tercüman"ın işine de  terceme (Osmanlı abecesinde böyle yazılırdı "tercüme") denirdi eskiden.

    Dragomanlar Avrupa devletlerinin Osmanlı şehirlerindeki elçiliklerinde, konsolosluklarında görevliydiler. Ticaret merkezlerinde de birbirlerinin dilini anlamayan taraflar arasındaki bağlantıyı yine dragomanlar kurardı. Bu mesleğe giren Avrupalıların bir batı dilinin yanı sıra Arapça, Farsça, Türkçe bilmeleri gerekiyordu. 

Venedik daha 1551'de gençlere Arapça, Farsça, Türkçe ve ihtiyaç duyulan  başka dilleri öğretmek amacıyla bir okul kurmuştu. İhtiyaç duyulan dilleri öğrensinler diye Istanbul'a gönderilen Venedikli gençlere Giovanni della Lingua, bire bir anlamıyla "dil gençleri" deniyordu.  1669'da Fransa da aynı amaçla bir okul kurdu: Ecol de Enfants langue ou Jeunes de langue.  Enfants de langue, dil çocukları; Jeunes de langue  dil gençleri demek.  Birinciler dil öğrenmeye yeni başlayanları, ikinciler ise belirli bir tecrübe kazanmış olanları nitelendiriyordu. Bu okulda Yunanca, Latince, Arapça, Türkçe dersleri veriliyordu. Daha sonraki yıllarda Avusturya, Polonya, Britanya da yabancı dil öğretmek üzere kendi okullarını kurdular.

 Genç erkek demek  "oğlan"ın  "iç oğlanları", "acemi oğlanları" terimlerinde de  kullanıldığını biliyoruz. Osmanlı sarayında padişahın hizmetinde bulunan tercümanlar vardı, bunların en yetkilisi "baştercüman" unvanlıydı. Dil oğlanları tecrübeli  tercümanlardan dil öğrenmekte olan, bu arada onlara yazı çizi işlerinde yardım eden  gençlerdi. Tanzimat'tan önce dil oğlanları Fenerli Rumlardan seçilirdi. Osmanlı devletinde tercüme işlerinde uzun zaman Fenerli Rum ailelerinin bireylerinden yararlanıldı.  

    Istanbul'un Fatih ilçesinin bir semti vardır, adı Draman. Semtin adı Yunanca "dragoman"ın da bozulmuş hali. Bu semtte bir de Dırağman Külliyesi var. Cami-tevhidhane, tekke, medrese, sıbyan mektebi, darülkurra (Kur'an okumanın öğretildiği medrese bölümü) bölümlerinden meydana geliyor bu külliye. Bunlardan medrese  günümüze ulaşamamış. Onaltıncı yüzyılda inşa edilen Dırağman Camii'nin daha önceki adı Tercüman Yunus Camii'ydi. Mimar Sinan'ın tasarımı bu  cami.  Camiyi yaptıran kişi ise Kanunî Sultan Süleyman'ın tercümanlarından Yunus'tu. Yunus bir Rum mühtedisiydi. Gerek semtin, gerekse külliyenin adı Yunus'un mesleğinden kaynaklanıyor: Ama belki  daha da dikkat çekici olan yönü, bu adın Yunus'un etnik kökenine de  atıfta bulunuyor olmasıdır. Tercüman Yunus kendi ana dili olan Yunanca dışında İtalyanca, Fransızca biliyordu.  Kanunî'nin özel temsilcisi olarak birçok kere Venedik'e gönderilmişti.             

    Dırağman Camii'nin yanındaki sokağın adı da çok ilgi çekici: Dilmaç Sokağı! Oracıktaki bu sokağa bu adın verilmesi fikrini ilk kez kim ortaya attıysa,  hangi dönemin belediye meclisi bu adın verilmesi kararını aldıysa, çok isabetli bir ad seçmiş... Dilmaç, tercüman kelimesinin öz Türkçesidir. Çok eski bir kelimedir.   "- Maç" soneki "sığırtmaç" kelimesinde olduğu gibi mesleği dile getiren bir takı. Dilmaç kelimesinin dilmeç, tilmaç yazımları da var. Bu kelime onbirinci yüzyılda yaşayan Karahanlı şair Yusuf Has Hacib'in  Kutadgubilik (1069)  adlı eserinde "tılmaç" yazımıyla geçer. Türk Dil Kurumunun Tarama Sözlüğü'ndeki  

"Tercüman" maddesinde Afyonkarahisarlı Mustafa Ahterî'nin Arapçadan Türkçeye sözlüğü Lügat-i Ahteri'de  (1545) "tercüman" kelimesinin Türkçe karşılığı "dilmeç" diye  verilmiş. O madde şöyle: "Et-terceman (Arapça): (...) Bir sözü bir lûgatten nakledip âhar lûgatta tâbir edici, dilmeç."  Belli ki Ahterî,  ana dili bilinci olan bir yazarmış. 

KAynak: Bülent AKSOY

Kavram Mutfağı, Makaleler

https://www.kavrammutfagi.com/makale/tercuman-dragoman-dil-oglani-dilmac