Etimoloji, köken bilgisi demektir. Eski Yunanca "Etymon" kelimesinden gelir. "Etymon", gerçek, doğru demektir; yani kelimelerin gerçek, doğru anlamları. Kelime kavramlaşınca "köken" anlamını kazanmış. Etimoloji kelimelerin kökenini inceler; ama sadece kökenini değil, tarihini, geçirdiği anlam değişikliklerini de inceler.

Köken bilgisi öğrenene ne kazandırır? 

1. Öğrenciye kelimelerin çekirdek anlamını verir. Tabii, kelimelerin anlamı zamanla genişler, dallanıp budaklanır. Ama çekirdek anlam bilinir, zihne yerleştirilirse, "anlam bandı" daha iyi kavranabilir. Örneğin, ilk kez karşılaştığımız kelimelerin anlamlarını öğrenmek için sözlüğe bakarız, ama çok kere unuturuz. Bazen aynı kelimeyle ancak on defa karşılaştıktan sonra anlamını öğrendiğimiz olur. Oysa o kelimenin kökenine bakar, bir de o kökene aşina olduğumuzu görürsek, söz konusu kelimeyi kolay kolay unutmayız.

2. Anlamlarını kabaca bildiğimiz kelimelerin daha iyi özümlenmesini sağlar. Birçok kelimenin zihnimizdeki görüntüsü siliktir; köken bilgisi bu silik görüntüyü parlak bir görüntüye çevirebilir.

3. Anlamını bilmediğimiz kelimelerin anlamlarını kestirebilme becerisi kazandırır. Aynı kök ve eklerin kullanıldığı başka kelimelerin anlamları göz önüne alınarak yeni kelimenin anlamı hiç olmazsa kabaca kestirilebilir.

4. Bazı kelimeler birbirine çok benzeyebilir. Bu durumda köken bilgisi bunları ayırt etmeye yarayabilir. "renumeration" ile "remuneration" kelimeleri ele alalım. İlkinde "re + numer" birimleri vardır; kelimenin anlamı kestirilebilir. İkincisinde ise "re + mune" birimleri bulunuyor. Buradaki "mune" kökü "hizmet" anlamındadır. Buradan "hizmetin karşılığını vererek ödüllendirmek" anlamına varmak pek zor değildir. Örneğin, "municipality", hizmet veren örgüt demektir, kökenine göre; bu kök "commune "deki "mune" ile de karşımıza çıkar, "hizmetin görüldüğü topluluk" anlamını verir. Aynı kök başka kelimelerle tekrarlanırsa, o zaman akılda kalabilir.

Daha başka türden kelimeler de insanı yanıltabilir. Ama kökenleri bilinirse, hem doğrusu bilinir, hem de yanlış anlama önlenmiş olur. Örneğin, azlık, kıtlık anlamına gelen "dearth" ile az bulunan, pahalı anlamına gelen "dear" kelimesi arasındaki ilişikiye dikkat çekilebilir. "Draught" (kuraklık" ile "dry" (kuru) arasındaki anlam bağı da benzer bir bağdır. "Antipasto" kelimesi "ante" ön; pasto /pasta = hamur işi (makarna) birimlerinden kuruludur; bu yapı, hamur işinden önce yenen; "ordövr" anlamını hemen ele verir. "Transhumance", konar göçerlik demek. Humance, "humus"tan (toprak) geliyor, "insan"dan değil; "trans" da geçiş, yer değiştirme anlamlarını veren bir önek. Bulunduğu yeri, toprağı değiştiren anlamı kolayca çıkar böylece.

5. İmla hatalarını da azaltır. Örneğin, "consensus" kelimesini pek çok öğrenci "concensus" diye yazar. Oysa bu kelimede "sensus" kökünün "sense" kelimesinde olduğu gibi "hissetmek" anlamına geldiği bilinirse, imla hataları da azalır. "Separate" kelimesini de pek çok öğrenci yanlış biçimde, "seperate" olarak yazar; oysa bu kelimedeki kökün. Latince "parare" olduğunu, bu kökün de İngilizce "part" kelimesini ürettiği dikkate alınırsa, imla hataları da azaltılır.

6. Ancak, köken bilgisi her zaman yararlı olmayabilir. İnsana yalnızca zevk verebilir. Kimi kelimelerin köken bilgisi bazen şaşırtıcı ama hoş birtakım olguları da hatırlatır. Hiç ummadığınız bir kelimenin arkeolojisi sizi aynı kelimenin başka Batı dillerindeki uzantılarının yanı sıra, Türkçe' deki uzantılarıyla da karşılaştırabilir.

Örneğin şu kelimeler birbiriyle ilişkilidirler:

Authentic Efendi; Bosphorus - Oxford; Bergamot (Türkçe "bergamut") - Bey armudu (Mustabey armudu); Assassin-haşhaş; Checkmate şah ve mat (yani şah öldü, mevta oldu); Dragoman-Tercüman (birincisi, ikincinin bozulmuş şekli); Migros -Kuruş (Denarius grossus = ağır madeni para); Cherry, Kiraz, Giresun; ghoul-gulyabani (çöl umacısı anlamına gelen Farsça "gül-i beyabani"den); madam hurması); demirhindi, dam (ev) tamarind (Hint).

Eski Yunancada "auto", kendi, kendisi; "henkes", bir işi başarabilen güçlü kişi demek; "autohentes", kendi başına buyruk anlamına geliyor. İngilizce ve öteki Batı Avrupa dillerindeki "authentic" kelimesi buradan geliyor. Başlangıçtaki anlamı "otoriter". Bu kelime Anadolu Rumlarının dilinde autohentes-authentes-avthentes-afthentes-aphentes,afentes-afente-efente ses değişimlerinden geçerek "efendi" biçimine ulaşıyor. "Efendi" ise, başına buyruk kişi; sözü geçer insan, varlıklı, yetkili birisi anlamlarından geçerek bugünkü gündelik anlamına kavuşmuş. "Efendi" demek ki eski Yunanca asıllı. Ama kelimenin macerası burada bitmiyor; Türkçe' ye girdikten sonra İngilizceye de geçmiş, bu kez "effendi" biçiminde.

"Oxford" ise, "Bosphorus" çevirisidir. "Bous", inek, dana, öküz ("biftek"teki "bif-" de buradan gelir); "Bosphorus" da inek geçidi demek. Hikâyeyi biliyorsunuz. Tanrılar tanrısı Zeus, Io adlı genç, güzel kıza âşık olmuş. Ama onu karısı Hera' den gizleyebilmek için bir ineğe çevirmiş. Oysa Hera durumu vaktinde öğrenmiş, Io' ya işkence etmek için bir at sineği göndermiş. Io da bu at sineğinden kurtulabilmek için, Boğaz'ın Avrupa yakasından denize atlayıp Anadolu yakasına geçmiş. Yüzdüğü bölüm "inek geçidi" diye anılmış. "Oxford" ise "öküz geçidi" demek. İngilizler "Bosphorus" bu şekilde çevirmişler dillerine.

"Bergamot "un altından bestekär Mustafa Itri Efendi çıkıyor. Bu kelime, ilk kez Itri'nin yetiştirdiği söylenen, İstanbul’un ünlü "Bey armudu" yahut "Mustabey armudu"ndan geliyor. Arapça "haşaşin"den gelen "assassin" hikâyesi herkesçe bilinir. "Madam" kelimesindeki "dam" (ev) biriminin kökeni Hint-Avrupa kök dilindeki "dam" kelimesine kadar geriye uzanıyor. Türkçedeki "Bize başımızı sokacak bir dam lâzım" sözündeki "dam", çatı anlamında değil, ev anlamındadır. "Madam" ise "evde oturan insan" demektir.

Bu gibi örnekler insanı hem şaşırtır, hem de eğlendirir. Köken bilgisine katkısı yönünden çok yararlı kelimeler olmayabilir bunlar; ama kültürler arasındaki alışverişi gözler önüne serer. Ama kimi kelimeler hem köken bilgisini besler, hem de zevk verir. Örneğin, "conjugal life" evlilik hayatı demektir. Buradaki-jug- kökü işlek bir köktür; "Jugular vein", şah damarı demektir. İngilizcedeki "join" (birleştirme, bir araya getirme) kelimesi de buradan gelir. "Cunta" kelimesi de bununla ilgili; belli bir amaç için bir araya gelmiş kimseler demek. Sanskritçeden gelen "yoga" da organlarını birleştirme anlamını veriyor; İngilizcedeki "yoke" (boyunduruk) da buradan kaynaklanıyor; bu da Hint Avrupa kök dilindeki "yeug" (boyunduruk) köküne dayanıyor. Öyleyse, "conjugal life", en eski kökenine gidilirse, "aynı boyunduruk", yani aynı boyunduruk altında yaşama anlamını veriyor!

"Sophos" belki daha da işlek bir kök; bilgelik demek. "Philosopher" (filozof, feylesof), bilgeliği seven demek ("sophist"in başlangıçta olumsuz bir anlamı yoktu) Aynı kökten gelen, İngilizcedeki "sophisticated", "sophomore", "theosophy", "sophistry"; Türkçedeki, tasavvuf, filozof, sufi, sofu, softa, safsata kelimeleri küçük anlam kaymalarıyla bugünkü anlamlarına kavuşmuş. "Ayasofya" kelimesi de aynı kökü kullanır; "kutsal bilgelik" demektir bu kelime; yani Hristiyanlık üçlemesindeki Kutsal Ruh (Holy Ghost).

Son bir örnek: Yunanca "penta" (beş) kelimesi Hint Avrupa kök dilindeki "penkwe / pengwe" köküne dayanır. "Pentagon", beşgen; "pentathlon", beş ayrı spor dalı; "punch" ise beş içkinin karışımı demektir. Bir de şu kelimelere bir göz atalım: penç, tavla oyununda beş; Farsçadan Türkçeye geçen pençe, beş parmak; Pencab, beş ırmağın birleşmesi; pençşenbih (perşembe), beşinci gün; pençgah (klasik Türk musikisinde bir makam), beşinci yer demektir. Latince'de "beş"in karşılığı "quint"tir; "quintette", beşli bir topluluktur. Türkçe’deki "çinko" sözünde hälä yaşayan İtalyanca "quinque" ise bir sıradaki beş kareyi de tamamlayan anlamına geliyor.

Kaynak: Bülent AKSOY

Kavram Mutfağı, Makaleler

https://www.kavrammutfagi.com/makale/dil-ogretiminde-etimoloji-bilgisinin-yararlari