TDK sözlüğüne göre kurnaz kolayca kanmayıp başkalarını kandırmasını ve ufak tefek oyunlarla amacına erişmesini beceren anlamına kullanılan bir sözcük. Kurnazlık da kurnaz olma halini ifade etmektedir.

Sözcüğün etimolojisi ile ilgili olarak elimizde iki ayrı kaynak bulunmaktadır.
Bunlardan Çağdaş Türkçenin Etimolojisi, Nişanyan Sözlük’te bu sözcüğün Farsça ḳurnās قرناس “ahlaksız kişi, hilekâr, deyyus” fiilinden alıntı olduğu belirtilmektedir.
Sözcüğün Farsça aynı anlamda ḳarnāl biçimi de bulunmaktadır. Farsça bu sözcüğün  ġurbuz "kurnaz, hilekâr" anlamları da vardır.

Şemseddin Sami’nin Kâmûs-ı Türkî’sinde (s.850) kurnaz sözcüğünün anlamı olarak 1-Hîle-kâr, mekkâr (çok mekreden, düzenbaz), dessâs (desiseci, oyunbaz) 2-Aldanmaz, uyanık zeyrek (uyanık, zeki) ifadeleri kullanılmıştır.

Tarihsel süreç içinde kurnaz sözcüğüne verilen anlamlar [Selanikî Mustafa Ef., Tarih-i Selanikî, 1596] benâm korsan ve kurnas levend tâ’ifesinüŋ serdâr u ser-efrâzı

[Meninski, Thesaurus, 1680] ḳurnās قرناس: (turc. pers.) Nasutulus & vafer, pessimae indolis [hilekâr, ahlaksız] ... uti & ḳarnal قرنال: Leno propriae uxoris [kendi karısını pazarlayan, pezevenk]

[Ahmed Vefik Paşa, Lehce-ı Osmani, 1876] ḳurnaz, ḳurnaş: mekkâr [dolandırıcı], yahud ḳarn manasından boynuzlu, hīlekâr.

Buraya kadar kurnaz sözcüğünün kökeninin Farsça olduğu dikkate alınarak yapılmış araştırma sonuçlarını verdik. Sözcüğün ikinci anlamı Türkçe kökenli oluşu ile ilgilidir. Bu durumda sözcük anlamı biraz daha farklı olmaktadır. 

İsmet Zeki Eyüboğlu’nun Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğünde (s.447) Kurnaz Türkçe kurmak eyleminden türetilmiştir. Kur kökünden kurmak ve kurnamak şeklinde bir türetme olmuştur. Kurnamak yumurtlamak, çoğalmak, çoğaltmak anlamlarını taşımaktadır. Kur veya kur-n-a-z ekleriyle kuran, tasarlayan anlamlarına ulaşılmaktadır. Anadolu’muzda kedi köpek gibi hayvanların yavrulamasına “kunnamak” sözcüğü kullanılmaktadır. Sözlükte ise bu sözcük kurnamak şeklindedir. Araştırmamda bunun nedenini bulamadım.
Sevan Nişanyan da yine Sözlerin Soyağacı’ nda 8s. 283) sözcüğün kendi kendine kurmak anlamına geldiği ve kur köküne “az” son ekinin eklenmesiyle kurnaz sözcüğüne ulaşıldığına dikkat çekmektedir.
Kubbealtı Sözlük’ te kurnaz ad ve sıfat olarak kullanılmaktadır. Kökü kur-mak. kur-u-n-mak “kendi kendine kurmak, tasarlamak” fiilinden türemiş olabileceği ve anlamının da işine gelen hususlarda çok açıkgöz olan, başkalarını kandırmasını bilen, kendisi kolay kanmayan (kimse) için bir sıfat olduğu anlatılmıştır.

Ali Can Polat'ın 10 Haziran 2023 tarihli makalesinden alıntıdır (https://www.kavrammutfagi.com/makale/kurnazlik---firsatcilik)