TDK'ye göre ibret sözcüğünün anlamı a) kötü bir olaydan alınması gereken ders, uyarıcı sonuç b) çirkin, kötü, acayip’ dir. TDK’ nın 1966 sözlüğüne göre de a) insanın gözünü açıp yanlış davranışlardan sakınmasını sağlayan olgu veya bu gibi olgulardan alınan ders, b) pek acayip ve çirkin anlamları ile tanımlanmıştır.

İbret, Arapça ˁbr kökünden gelen ˁibrat عبرة  "sonuç çıkarma, sebepten sonuca geçme, öğüt, ders" sözcüğünden alıntıdır. Arapça sözcük yine 1) Arapça ˁabara عبر   (Türkçe abara sözü ile ilgisi yoktur) karşıya geçti, aştı, yol aldı, 2) zihninde düşündü, ölçtü, tarttı, bir yazıyı sesli olmaksızın okudu" eyleminin bir durum halidir.

Sevan Nişanyan da benzer ifadelerle ibret sözünün anlamını öğüt, örnek, ders alınması gereken şey olarak açıkladıktan sonra sözcüğün köklerinin Arapça br/ibra abara ubur’dan (geçme, dereden geçme) geldiğine değinmektedir.

Balasagunlu Yusuf Has Hacib’in (1069) Kutadgu Bilig adlı eserinde bu sözcük ibrät olarak geçmektedir. (körür sen meniŋ ḥālımı, saŋa bolsun ˁibrät). = Benim halimi gör, sana ibret olsun.

Oxford Languages sağlayıcısından aldığımız bilgilere göre ibret a) kötü, yanlış davranışlardan sakınmayı sağlayan olgu ya da bu gibi olgulardan, olaylardan alınması gereken ders, b) halk ağzında ise acayip, çirkin, kötü anlamlarına gelmektedir.
Ferit Develioğlu, (s.135) Arapçadan dilimize girmiş olan bu sözcüğün anlamını a) ders, b) örnek olarak tanımlamaktadır.

İsmet Zeki Eyüboğlu, Arapça abr kökünden türemiş olan ibret sözcüğünün bir olayı, bir nesneyi görerek şaşılacak yanlarını öğrenme, örnek alma. Uyanma anlamına geldiğini, ibaret sözcüğünün de aynı kökten geldiğini ve anlam genişlemesi yolu ile oluştuğunu bildirmektedir. 

Şemseddin Sami, Arapça olan ibret / iber sözcüğünü bir şeyden ihtirâz (çekinme-sakınma) ve tevakkî (çekinme, sakınma, korunma) elde etmek üzere ders alıp intibaha (uyanık olma - izlenim anlamına gelen intiba sözcüğünden farklıdır) (Namık Kemal’in İntibah adlı bir romanı da vardır-1876) sebep olacak vaka ve hal, böyle hal ve vakadan ders alma ve mütenebbih (tembihlenmiş) olma hali olarak açıklıyor. Kabahat suçu işleyenlere ceza verilince; başkaları ders alsınlar: ibret alınacak bu haldir diyor. 

Aynı sözlükte şimdi dilimizde pek kullanılmayan ancak Cumhuriyet öncesi birçok edebi eser başta olmak üzere Osmanlıca yazışmalarda geçen ibret-âmîz (İbret ile karışık), ibret-bahş ( ibret veren, ibret gerektiren), ibret-nümâ (ibret içeren) örneklerine de yer verilmiştir. İbreten de veya bâdi ibret yani başkaları üzerinde caydırıcı ceza anlamına kullanılmaktadır.

İlhan Ayverdi, ibret sözcüğünün Arapçadan geldiğine değindikten sonra a) bir olaydan çıkarılan göz açıcı, uyarıcı ders b) acayip, şaşılacak kadar tuhaf kimse veya şey şeklinde tanımlamaktadır. Bir örnek olarak da ibret almak deyimini yaşanmış bir olaydan bir kimsenin kendi payına ders çıkarması şeklinde açıklamaktadır.

Ali Püsküllüoğlu ibret sözcüğünün anlamını a) kötü, yanlış davranışlardan sakınmayı olgu ya da bu gibi olgulardan, olaylardan alınması gereken ders, b) acayip, çirkin ve kötü şeklinde açıklamaktadır.

Meydan Larousse’ da ibret sözcüğü için şu tanımları vermektedir: a) Bir yanlıştan, kötü bir olaydan alınacak, öğretici, uyarıcı ders, b) halk dilinde çok çirkin, pek acayip. Larousse, bir olaydan veya olgudan kendi payına ders çıkaran Farsça bir tamlamayı, (ibret pezîr) tanımını göstermektedir. Yine herkese ders olsun anlamına da ibret-i âlem tamlamasına işaret etmektedir.

Kaynak: Ali Can Polat

KAVRAM MUTFAĞI/ MAKALELER

https://www.kavrammutfagi.com/makale/ibret

Makaleden Derleyen:Nurya Sun