KURALDIŞI SÖZCÜKLER

Hepimiz okul yıllarımızdan biliriz: Dilbilgisi kuralları soyut ve sıkıcıdır. Bunları akılda tutmak da çok kolay değildir. O yüzden bu köşeyi dilbilgisi kurallarına boğarak okurları bunaltmak istemem. Ama Sayın Umar’ın sorusunu da bir biçimde yanıtlamamız gerekiyor. Öyleyse “ünlü-ünsüz” ayrımından başlayalım söze…

Ses yolunda bir engelle karşılaşmadan çıkan seslere dilbilgisinde “ünlü” deniyor. Engele takılanlar ise “ünsüz” diye adlandırılıyor. Bunlar da ses tellerinin titreşimine göre “sert” ve “yumuşak” diye ikiye ayrılıyor. Ama yetmiyor! Ses yolundaki oluşma durumuna göre de “sürekli” ve “süreksiz” olarak ayrışıyorlar…

Türkçe kökenli sözcüklerin sonunda “b, c, d, g” ünsüzleri bulunmaz. Ancak ses benzerliği olan kimi sözcüklerde anlam karışıklığı olmaması için bu kural işlemez. Örnek vermek gerekirse ad - at // od - ot // hac - haç // had - hat // sac - saç gibi sözcükleri bu bağlamda sayabiliriz.

Yukarıdaki örnekleri biraz daha açmakta yarar var:

“İsim” anlamındaki “ad” sözcüğünün binek hayvanı “at” ile karışmaması için böyle bir ayırım gerekiyor. Bitki anlamındaki “ot” ile ateş anlamındaki “od” da benzer durumdadır. Bir dinsel görev olan “hac” ile Hıristiyanlığın simgesi “haç”ın ya da yassı demir anlamındaki “sac” ile baştaki kıl anlamındaki “saç”ın; sınır anlamındaki “had” ile çizgi anlamındaki “hat”ın karışmaması ancak bu yolla sağlanabiliyor.

BAŞKA AYRIKSILAR

Ayrıca süreksiz sert ünsüzlerden biriyle kapanan çoğu tek seslemli sözcükler de ünlü ile başlayan ek aldıklarında yumuşamaya uğramaz. Örneğin “sap” sözcüğü “-i” ünlüsüyle bittiğinde “sabı” olmaz, “sapı” biçiminde yazılır. “Yat” sözcüğü için de aynı şeyi söyleyebiliriz. Ama okurumuzun aktardığı dizede geçen “göç” ve “hiç” sözcükleri “sert ünsüz yumuşaması”na uğramazken, sözgelimi “güç” sözcüğü ünlü ile başlayan bir ek aldığında yumuşuyor!

Süreksiz sert ünsüzlerinden “t” ve “k” ile biten yabancı kökenli sözcükler de ünlü ile başlayan ek aldıklarında yumuşamaz. Örneğin “hürriyet” ve “cumhuriyet” sözcükleri sert sessiz yumuşamasına girmez. “Ahlak, blok, evrak, hukuk, ittifak” sözcükleri de böyledir. Bu sözcükler ünlüyle başlayan ek aldıklarında, sondaki sert ünsüzler olduğu gibi kalır. Ama bu kuralı bilmeyenler, özellikle “blok”, “hukuk”, “evrak” sözcüklerinin yazımında yanılgıya düşerek “bloğu”, “hukuğu”, “evrağı” diye yazıyorlar.

Sayın Atilla Aşut’un 18.04.2022 tarihli Birgün gazetesindeki köşe yazısından kendisinin izni ile alınmıştır