REÇETELERDEKİ KISALTMALAR
REÇETELERDEKİ KISALTMALAR
Hekimler, eczacılar elbette bilirler. Onların meslekleri budur. Bir hastalığa tanı koymak, tanıya en uygun iyileştirme yöntemini belirlemek ve hastaya uygun, onun hastalığını geçirecek ilaçları bir bir hazırlayıp vermek, hastanın bu ilaçları kullanmasını sağlamak. Onlar için bu işler basit sıradan işler. Hasta için öyle mi? Merak endişe ve korku dolu anlar. Geçmek bilmez, şuradan bir an önce kurtulsam deriz.
İlaç adlarının, ilacın nasıl hazırlanacağının ve hastaya verilecek olan dozun, doz aralıklarının yazılı olduğu kâğıt parçasına, o pusulaya reçete deniyor.
Ama bizler hekim veya eczacı değiliz, değiliz ama merak da ediyoruz.
Boş reçete kâğıtlarının üstten hafifçe yapıştırılmış olduğu bir koçan vardır. Koçanın her yaprağında hekimin adı, hekimlik sicil numarası ve başkaca gerekli bilgiler yazılmıştır. Yani bunlar antetli/ başlıklı reçetelerdir. Hekimin koçandan koparıp, bazen kopartmadan eline aldığı o reçeteye ilk yazdığı iki harf (Rp) harfleridir. Bu iki harften sonra yine aynı el çabukluğu ile bir de kesme işareti veya tırnak işareti koyduğunu ( Rp) veya Rp/ ) fark ederiz.
Sizi bilmem ama ben bu iki sihirli harfin ne anlama geldiğini hep merak etmişimdir. Sormak istemişimdir ama işi başından aşkın olan hekime böyle bir soru sormanın ne kadar yersiz ve anlamsız olduğunu düşünüp derhal vazgeçmişimdir.
Gündelik yaşantımızda kullandığımız dilde birçok sözcük gibi reçete sözcüğünün de kökeni Latinceden geliyor. Oradan Batı dillerine girmiş, oralardan da bize gelmiş. Bu terimin tam yazılışı “recipe" şeklindedir. Dilimizdeki tam karşılığı "alın" veya "edinin" anlamına gelmektedir Recipere/ almak, kabul etmek eyleminden türetilmiştir. Recipere (re+capere) sözcüklerinin birleştirilmesi ile doğmuştur. Recepta yine Latincede alındı, makbuz, pusula anlamlarına gelmektedir. Reception/ kabul sözcüğünün kökeni de buraya dayanmaktadır. Sözcük İtalyancaya ricetta olarak alınmıştır. Yemek tarifi, tarifesi olarak kullanılmaktadır.
Reçetelerin üst kısmına yazılan “r” nin hemen peşinden yazılan "p" yani "prescribed" ise "tarif edileni" veya "formüle edileni” anlamına geliyor.
Rp) yani "recipe prescribed" sözcüklerinin kısaltması olup "tarifi hazırlayınız" ya da "tarifte yazılı olanını edininiz/alınız" anlamındadır.
Bilindiği gibi eskiden eczanelerde ilacın çoğunu eczacı hazırlardı. Bu tür ilaçlara magistrale/majistral deniyordu. Magistrale ustacça ustalık isteyen iş anlamına gelmektedir. Bu anlamda Rp kısaltması hekim ile eczacı arasında (mors alfabesi gibi) bir iletişim aracıydı.
Rp kısaltması majistral ilaçların çok kullanıldığı dönemlerde çok önemli ve anlamlı bir kısaltmaymış.
Eczacı belirli formül ile yapılmış olan o majistralleri veya müstahzarât-ı tıbbiyye ‘yi bazen aynı gün veya daha sonraki bir günde hastaya verir ve ona bu ilacı nasıl kullanacağını tane tane anlatırdı. Çoğu kez de ilaç kutusunun üzerine yemekten önce veya sonra diye yazar yahut günde kaç doz kullanılacağını not ederdi.
Hekimlerin yazdıkların hastaların okuması neredeyse imkânsızdır. Ama eczacılar bir reçeteyi görür görmez başlarlar okumaya. Eşim eczacıdır, o eline reçeteyi alır almaz nasıl okuyacak, okuyabilecek mi diye hep dikkat etmişimdir ama bu işi nasıl beceriyor bir türlü akıl erdirememişimdir. Ama o bile bazen zorlanmış ve reçeteyi yazan hekime epey fırça atmıştır. Gerçekten de tek harf ile ilaç yazan hekimler bile vardı.
Neyse ki; şimdi reçeteler bilgisayarda yazılıyor. Bilgisayarda kısaltma oluyor mu? Olmuyor, çünkü artık her ilacın bir code’u, numarası var. Hekimin sekreteri listede o ilacın üzerine tıkladığı anda iş bitiyor. Hastanın eline eskiden olduğu gibi artık reçete falan da verilmiyor. Hastanın eline kibrit kutusundan küçük bir pusula tutuşturuyorlar. Hasta onu eczacıya gösterince yine her şeyi hemen anlayıp gereğini yapıyorlar. Yapma/ majistral ilaç da yok. Eczanelerden havan ve terazi kalktı. Tıp ve eczacı amblemlerindeki yılanların, kâse ve havanın neden hâlâ orada durduğunu merak ediyorum.
Eczacılar için majistral hekimler için de palpasyon/ elle dokunarak muayene sona erdi. Steteskop da sanki bir aksesuar gibi…
Teknoloji çok değişti, çok gelişti. Tıp alanına yabancı olanlar için en zor ameliyatlar hokus pokus gibi basite indirgenip anlatılıyor ve onunla da kalmıyor. Birçok iç organ ameliyatı küçücük bir veya iki delik açılarak yapılıyor ve hasta bir gün içinde taburcu edilebiliyor.
Reçetedeki Rp kısaltmasından başka kısaltmalar da var. Merak edenler için aşağıda onların bir listesi var.
+
Reçetelerde Kullanılan Kısaltmalar
|
KISALTMALAR
|
LATİNCE
|
TÜRKÇE
|
|
aa
|
ana
|
her birinden eşit miktarda
|
|
a.c.
|
ante cibum
|
yemeklerden önce
|
|
add.
|
adde
|
ilave ediniz
|
|
ad lib.
|
ad libitum
|
isteginize göre, istediğiniz kadar
|
|
admov
|
admove
|
ilave ediniz, katınız
|
|
agit.
|
agita
|
sallayınız, çalkalayınız
|
|
alt. hor.
|
alternis horis
|
iki saatte bir
|
|
antisep.
|
antisepticus
|
antiseptik
|
|
applicand.
|
applicandus
|
tatbik et, uygulayınız
|
|
aq bull.
|
aqua bulliens
|
kaynar su
|
|
aq. dest.
|
aqua destillata
|
arısu
|
|
aq ferv.
|
aqua fervens
|
sıcak su
|
|
b.
|
bis
|
iki defa
|
|
bib.
|
bibe
|
içiniz
|
|
b.i.d.
|
bis in die
|
günde iki defa
|
|
b.i.n.
|
bis in nocte
|
gecede iki defa
|
|
bull.
|
bulli
|
kaynat, kaynatınız
|
|
c.
|
cum
|
ile
|
|
cap.
|
cape
|
al, alınız
|
|
caps.
|
capsula
|
kapsül
|
|
caps. amyl.
|
capsula amylacea
|
kaşe
|
|
catapl.
|
cataplasma
|
lapa
|
|
cc
|
centimetrum cubicum
|
santimetre küp
|
|
cib.
|
cum cibis
|
yemekler arasında
|
|
chart.
|
charta
|
ilaçlı kâgıt
|
|
cib.
|
cibum
|
gıda, besin, yemek
|
|
coch. mag.
|
cochleare magnum
|
çorba kaşığı, yemek kaşığı dolusu
|
|
coch.parv.
|
cochleare parvum
|
çay kaşığı dolusu
|
|
col.
|
cola
|
süz, kanştır
|
|
collut.
|
collutorium
|
ağız ve boğaz gargarası için antiseptik sıvı
|
|
colyr.
|
collyrium
|
göz banyosu için antiseptik sıvı
|
|
coq.
|
coque
|
kaynat, kaynatınız
|
|
coq. in quant. sut, aq.
|
coque in quantitate sufficiante aquae
|
yeteri kadar su içinde kaynat
|
|
de d. in di.
|
de die in diem
|
günden güne
|
|
deglut.
|
deglutiatur
|
yut, yutunuz
|
|
det.
|
detur
|
verilsin
|
|
dieb. alt.
|
diebus alternis
|
gün aşırı
|
|
dieb, secund.
|
diebus secundis
|
iki günde bir
|
|
dieb. tert.
|
diebus tertiis
|
üç günde bir
|
|
dil.
|
dilue
|
sulandır, seyrelt
|
|
d. in p. aeq.
|
divide in partes aequales
|
eşit parçalara bölünüz
|
|
disp.
|
dispensa
|
dağıt, dağıtınız
|
|
div.
|
divide
|
böl, bölünüz
|
|
dur. dolor.
|
durante dolore
|
ağn esnasında, ağrı varken
|
|
dol. urg.
|
dolore urgente
|
ağrı sıkıştırınca
|
|
ead.
|
eadem
|
aynı
|
|
eff.
|
effervesc.effervescens
|
köpüren
|
|
enem.
|
enema
|
lavman
|
|
elix.
|
elixir
|
öz, iksir
|
|
et
|
et
|
ve
|
|
et al.
|
et alii
|
ve diğerleri
|
|
exsic.
|
exsiccatus
|
kuru, kurutulmuş
|
|
ext.
|
extractum
|
öz, hulâsa, ekstre
|
|
ext.
|
externus
|
haricî, hariçten kullanılır
|
|
ext. sup. alut.
|
extende super alutem
|
deri üzerine yay
|
|
f.
|
ft.
|
fiat yap, yapınız
|
|
feb. dur.
|
febre durante
|
ateş esnasında, ateş varken
|
|
filt.
|
filtra
|
süz, süzünüz
|
|
f.l.a.
|
fiat lege artis
|
meslekî usule göre yapınız
|
|
fldxt.
|
fluidextractum
|
bitkisel ilâcısı sıvı haldeki özü
|
|
ft. pulv.
|
fiat pulvis
|
toz haline getiriniz
|
|
garg.
|
gargarisma
|
gargara
|
|
gtt.
|
gutta
|
damla
|
|
guttat.
|
guttatim
|
damla damla
|
|
h.
|
hora
|
saat
|
|
.hor. intermed.
|
horis intermediis
|
ara saatlerde
|
|
hs.
|
hora somni
|
yatma zamanı, yatarken
|
|
in d
|
in dies
|
her gün
|
|
l. inf.
|
infusum
|
enfüzyon
|
|
inhal.
|
inhaletur
|
solukla içeri çek
|
|
inj.
|
inject.injectio, injiciatur
|
enjeksiyon, enjekte ediniz
|
|
instill.
|
instillandus
|
damla damla akıtılsın
|
|
int.
|
internus
|
dahilî, içilir
|
|
lin.
|
linimentum
|
etkili maddenin yağ veya alkolde
eritilmesiyle hazırlanan sıvı ilâç
|
|
liq.
|
liquor
|
likör, sıvı ilaç
|
|
lot.
|
lotio
|
ilaçlı su, losyon
|
|
m.
|
misce
|
karıştır, birleştir
|
|
man. pr.
|
mane primo
|
sabah erkenden
|
|
min.
|
minimum
|
en az, en küçük, en düşük
|
|
mist.
|
mistura
|
karışım, mikstür
|
|
mor. dict.
|
more dicto
|
önerilen şekilde
|
|
neb.
|
nebul.nebula
|
ince toz halinde püskürtülen ilaç
|
|
no.
|
numero
|
sayı, adet
|
|
noct.
|
nocte
|
geceleyin, gece vakti
|
|
noct. maneq.
|
nocte maneque
|
gece ve sabah
|
|
non rep.
|
non repetat.non repetatur
|
tekrar edilmesin,yinelenmesin
|
|
n.p.o.
|
nulla per os
|
ağızdan hiçbir şey alınmayacak
|
|
obduc.
|
obduce, obducatur
|
sür, sürülsün
|
|
o.m.
|
omni mane
|
her sabah
|
|
omn. hor.
|
omni hora
|
her saat
|
|
omn. noct.
|
o.n.omni nocte
|
her gece
|
|
p. ae.
|
partes aequales
|
eşit parçalar halinde
|
|
part. vic.
|
partibus vicibus
|
bölünmüş dozlar halinde
|
|
p.c.
|
post cibum
|
yemeklerden sonra
|
|
pil.
|
pilula
|
hap, pilül
|
|
p.os
|
per os
|
ağız yoluyla, ağızdan
|
|
pocul.
|
poculum
|
bardak
|
|
p.r.
|
per rectum
|
rektum yoluyla
|
|
p. r. n.
|
pro re nata
|
arasıra, bazen
|
|
pro rat. aet.
|
pro ratione aetatis
|
yaşa göre
|
|
pro us. ex.
|
pro usu externa
|
haricen kullanmak için
|
|
pulv.
|
pulvis
|
toz, pudra
|
|
p.v.
|
per vaginam
|
vagina yoluyla
|
|
q.h.
|
quaque hora
|
her saat, saatte bir
|
|
q. 2 h.
|
quaque secunda hora
|
iki saatte bir
|
|
q.i.
|
quantum libet
|
arzu ettiğiniz kadar
|
|
q.i.d.
|
quater in die
|
günde dört defa
|
|
q.q.h.
|
quaque quarta hora
|
dört saatte bir
|
|
qs.
|
quantum sufficit
|
yeteri kadar, gerektiği kadar
|
|
quot. op. si.
|
quoties opus sit
|
gerekli miktarda
|
|
q.v.
|
quantum vis
|
istediğiniz kadar
|
|
R.
|
Rp.recipe
|
alınız
|
|
rep.
|
repet.repetatur
|
tekrarla, tekrar edilsin
|
|
s.a.
|
secundum artem
|
sanatın gerektirdixi şekilde, sanatınıza göre
|
|
seq. luce
|
sequenti luce
|
ertesi gün
|
|
Sig.
|
signa, signetur
|
tarif et, ilacın kullanılışını etikete yaz
|
|
sol.
|
solutio
|
eriyik, solüsyon
|
|
solv.
|
solve
|
çöz, erit
|
|
s. op. s.
|
si opus sit
|
gerektiğinde, gerek görülürse
|
|
sp.
|
spiritus
|
alkol, ruh
|
|
ss.
|
semis
|
yarı, yarım
|
|
stat.
|
statim
|
hemen, derhal
|
|
supp.
|
suppos.suppositorium
|
fitil, supozituar
|
|
syr.
|
syrupus
|
şurup
|
|
tab.
|
tabella, tabletta
|
tablet
|
|
talis
|
talis
|
böyle, bunun gibi
|
|
t.d.
|
ter die
|
günde 3 defa
|
|
ter.
|
tere
|
sür, ov
|
|
t.i.d.
|
ter in die
|
günde 3 defa
|
|
tinct.
|
tr.tinctura
|
tentür
|
|
ung.
|
unguentum
|
merhem
|
|
ut dict.
|
ut dictum
|
önerilen şekilde
|
Sonuç olarak her mesleğin kendine özgü bir dili, bir iletişim aracı var. Bu dile ait bazı kavram ve terimleri biliyoruz. Bazılarını merak ediyoruz. İşte reçete ve reçetelerde yer alan bazı kısaltmalar bunlar.
Saygılarımla…
Ali Can Polat
31.12.2022