DİASPORA
"Diaspora" kelimesi Ermeni Asala örgütünce yurt dışında görevli Türk diplomatlara karşı düzenlenen suikastlerden sonra, yani ilk suikastin düzenlendiği 1973'ten sonraki yıllarda Türkçeye girdi. Türkçede daha önce kullanılmış olsa bile, büyük bir çoğunluğun bilmediği bir kelimeydi. Terimin kullanıldığı ilk yer Eski Ahit'in Deuteronomy diye anılan, Yasanın Tekrarı diye Türkçeye çevrilen beşinci kitabı (28: 25; 30: 4). Aynı kelime Yeni Ahit'in çeşitli metinlerinde de geçer. Kutsal Kitap'ın ilk çevirisi Yunanca. Yunanca diaspora' nın iki bileşeni şu: dia- öneki, "karşı taraf, öbür taraf" + speirein, "dağılmak, saçılmak, saçmak, serpmek; tohum saçmak, tohum atmak": ikisi birden "etrafa, başka yerlere dağılmak". Kelime çok daha eski, Hind-Avrupa kök dilinde *sp(e)rg- biçimine kadar geriye götürülebiliyor. Bu biçim de "dağıtma, saçma, serpme" anlamında.
Diaspora İbranca sürülme, sürgüne gönderme, tehcir anlamına gelen galuth (ya da galot, golah, galut) kelimesinin Yunanca çevirisi. Kelimenin buradaki anlamı Yahudilerin Babil'den sürülmesinden sonra dünyanın dört bir yanına dağılması. Avrupa dillerinde ondokuzuncu yüzyılda Filistin dışındaki ülkelere dağılmış olan Yahudiler, ya da Yahudilerin Filistin dışında yaşadıkları ülkeler anlamında kullanılmaya başlıyor. .
Diaspora kelimesi nice yıllar sonra anlam genişlemesine uğradı. Özellikle İkinci Dünya Savaşından sonra iş bulmak amacıyla başka ülkelere göç eden, ya da siyasi nedenlerle başka ülkelere sığınan, ana yurtlarından kopmuş topluluklar hakkında kullanılmaya başladı. Türkiye'de ise Türkiye ve Ermenistan dışında yaşayan Ermeni cemaatleri hakkında son kırk yıl içinde basında sık sık kullanıldı. Daha sonra Türkiye, İran, Irak, Suriye gibi ülkelerden Avrupa ülkelerine göç eden Kürtler için de kullanılmaya başladı.
Yunanca speirein mastarından gelen sperma (yani sperm) bitkilerde, hayvanlarda tohum; atılan tohum demek. Yunanca kelime Latinceye de aynı yazımla geçiyor, oradan da Avrupa dillerine. Kısacası, diaspora ile sperm aynı kökten, aralarındaki bağlantı açıkça görülebiliyor.
Spermaceti bir balina cinsi. Türkçede kelimenin başına birçok yabancı kelimede olduğu gibi ikinci ses eklenmiştir: ispermeçet. Kelime sperm + ceti (Yunanca- Latincede balina) birimlerinden kurulu, dolayısıyla spermaceti "balinanın spermi" demek. Bu cins balinanın başında beyaz, yapışkan bir madde bulunur; eskiden balinanın spermi olduğuna inanılan bu maddeden mum imal edilirdi. Balinanın başındaki bu akışkan madde aslında bir çeşit balmumudur; kozmetikte, deri işlemede, daha başka işlerde kayganlaştırıcı yağ olarak da kullanılmıştır. Amerikalı romancı Herman Melville balina avcılığını anlatan çok tanınmış Moby Dick adlı romanında ismermeçet balinasının yapısı hakkında ayrıntılı bilgi verir.
Bitki biliminde çiçek açmayan bitkilerin üreme organı ya da tohumu; hayvan biliminde de tek hücreli hayvanların üreme hücresi anlamına gelen spor (İng-Fr. spore) terimi de buradan. Türkçeye İngilizceden geçen, püskürtme, serpme anlamındaki sprey (İng. spray) de aynı kökten çıkmış.
Bülent Aksoy
9 Ocak 2022