Kavram Mutfağı

KORO, BALE, HORON

Yunancada khoros (koro) şarkı, koronun söylediği şarkı, koronun dans ettiği yer, dans edenler anlamlarına geliyor, khoreía da dans. Eski Yunan tiyatrosunda khoros dansla, şarkıyla, sözle oyuna katılan, duygularını dile getiren, sahnede canlandırılan eylemi yorumlayan topluluğa deniyordu. Yunan tiyatrosunun çok ilgi çekici bir öğesidir. "Koro"nun modern anlamı bu topluluğun şarkı söyleme işlevinden çıkıyor. Birçok şarkıcıdan kurulu musıki takımı anlamındaki topluluklara onyedinci yüzyılda koro denmeye başlıyor. Kelime Latinceye chorus yazımıyla, oradan da öteki batı Avrupa dillerine geçiyor.

Terpsikhore, Zeus'ün güzel sanatları, bilimleri koruyan, esin perisi dokuz kızı Musalardan birinin adı. Terpsis "zevk alma, hoşlanma", khore de dansla, raksla ilintili anlamında; Terpsikhore de "dans etmekten zevk alan" demek. Dans, koro şarkıları, lirik şiir onun işi.

Dans tanrıçası Terpsikhore'nin adı bale sanatının gelişmesiyle onsekizinci sonlarında hatırlanmış, dans hareketlerinin anlatımı anlamına gelen koreografi (Fr. choréographie, İng. choreography) terimi böylece ortaya çıkmış. Balenin ilk örnekleri ilkin Rönesans döneminde İtalya'da görülüyor. Bale kelimesi de İtalyanca. Aynı dildeki ballo (balo) kelimesinden geliyor; ballo danslı eğlence demek.

Bale sanatı anlamındaki bale kelimesi batı Avrupa dillerinde ballet imlasıyla yazılır. Kadın dansçıya balerin, erkek dansçıya bale dansçısı denir, terimin eril biçimi yoktur. Ne var ki, Türkçe sözlüklerde "balet" diye bir kelime görürüz. Erkek dansçı diye tanımlanmış. TDK Güncel Sözlük'te kelimenin Fransızcadan, Kubbealtı Lügati'nde ise İngilizceden alındığı yazılmış. Bu iki dilde de, başka batı Avrupa dillerinde de böyle bir kelime yok. Vahim bir hata! Bu kadar ciddi bir yanlış nasıl girer sözlüklere, anlaşılır şey değil. Aynı hata Millî Eğitim Bakanlığının 1995'te yayımladığı dört ciltlik Örnekleriyle Türkçe Sözlük ile Ali Püsküllüoğlu'nun hazırladığı Arkadaş Türkçe Sözlük'te (8. bası, 2004) de var. Ama TDK'nin 1969'da yayımladığı Türkçe Sözlük' te "balet" yok. Bu anlam herhalde 1990'larda zuhur etmiş. Birileri kelimenin sonundaki, sesletilmeyen /t/ harfini eril takı sanmış herhalde! Belki o da değil, "bir bilen" batı dillerinde erkek dansçı için ayrı bir kelime bulunmadığını görüp bu eksiği giderme hevesiyle söz konusu kelimeyi o dillere, bu arada, eril dişil ayrımı bulunmayan dilimize armağan etmiş! Ama bu konuda yalnız değiliz: bu uydurmanın bir doğu Avrupa dili olan Rusçada da bulunduğunu öğrendim. Bunun da bir dayanağı olamaz. Yabancı dillerden alınan bir kelimeye kaynak dillerde hiç kullanılmayan bir anlam yüklenmesine dilciler barbarism derler. "Balet" de öyle.

Horon, doğu Karadeniz'e özgü, daha çok bu bölgenin yerel sazı kemençe eşliğinde topluca oynanan çok hareketli, çok güzel bir halk oyunudur. Bu oyunun adı da aynı Yunanca kelime: khoros (χορός). Suat Sinanoğlu ile Güler Çelgin'in Yunanca - Türkçe sözlüklerinde khoron (χορόν) ile khoros aynı kelime. Dans, dansçı, dans etmek anlamına gelen birçok yazımı var. Hora, kelimenin Türkçedeki başka bir yazımı. "Hora tepmek", "hora oynamak", horon oynamakla eşanlamlı. Doğu Karadeniz'de Yunanca yüzyıllar boyunca en yaygın dildi. Bu adın Yunanca olması oyunun çok eski bir tarihi olduğunu da gösteriyor. Horon, doğu Karadeniz'in bir uzantısı olan, Gürcistan'ın Acara bölgesinde de seviliyor, oynanıyor. Yunanistan'da hâlâ yaşatılan bir halk oyunu. 1998'de Açık Radyonun düzenlediği müzik şenliğinde Yunanistan'dan bir horon-kemençe ekibi gelmiş, Istanbul Harbiye'deki Askerî Müzenin konser salonunda kemençe eşliğinde bir saatlik bir horon gösterisi sunmuştu. Seyredenlerin unutamayacakları güzellikte bir gösteriydi. Horon bu kadar mı güzel oynanır, kemençe bu kadar mı güzel çalınır, anlatamam, tam bir sanat ziyafetiydi. 1924'te Türk-Yunan nüfus mübadelesiyle Yunanistan'a gönderilen Karadenizli eski Rum yurttaşlarımız yeni ülkelerinde horonun, kemençenin okulunu kurmuşlar, bu folklor ürününü sanat seviyesine yükseltmişlerdi. Bu da horonun ne kadar köklü bir geçmişi olduğunu bir kez daha gösteriyor.