KOZLAR SAVAŞI
Bu yazımda , Ortadoğu’da ABD, İsrail ve İran arasında süregelen jeopolitik gerilimleri “kozlar savaşı”
bağlamında analiz etmeye çalıştım. Askeri, stratejik, jeopolitik, ekonomik, diplomatik ve ideolojik
kozlar yalnızca güç gösterisinin değil, aynı zamanda caydırıcılığın da temel enstrümanları olarak
değerlendirilmektedir. Yazımın içeriğinde tarafların bu kozları nasıl kullandıkları ve birbirlerine karşı
nasıl yıldırıcı etki yaratabildikleri, literatür ve güncel veriler ışığında incelenmiştir.(NOT)
1. Giriş:
Uluslararası ilişkilerde milli güç yapısı yalnızca askeri yeteneklerle değil; ekonomi, demografi, ideoloji,
teknoloji ve jeopolitik konum gibi unsurlarla da şekillenir. ABD, İsrail ve İran arasındaki çatışmalar,
geleneksel topyekün savaşlardan çok, tarafların ellerindeki stratejik kozları birbirlerine karşı
kullanarak yürüttükleri bir caydırıcılık ve yıldırma savaşıdır. Bu bağlamda “kozlar savaşı”, klasik güç
mücadelesi teorilerinin ötesine geçerek, çok katmanlı bir stratejik karşılaşmaya işaret etmektedir.
2. ABD’nin Stratejik Kozları:
2.1 Askeri Üstünlük ve Üs Ağı:
ABD, dünya genelinde 750’yi aşkın askeri üsse sahip olup, bu üslerin yaklaşık 50’si Ortadoğu’da yer
almaktadır. Katar’daki Al Udeid, Bahreyn’deki 5. Filo, Irak’taki Ain al-Asad ve Kuveyt üsleri, İran’a
yönelik ani müdahale kapasitesine sahiptirler.
Yıldırıcı Etki: İran’a yönelik “sınırlı ama yıkıcı” müdahale tehditleri, nükleer tesisleri hedef alan
simülasyonlarla desteklenmektedir (RAND Corporation, 2023).
2.2 Ekonomik Yaptırım Mekanizmaları:
ABD, İran’a yönelik ekonomik baskılarını özellikle 2018’de JCPOA’dan çekilmesinin ardından
“Maksimum Baskı” stratejisiyle artırmıştır.
JCPOA (Joint Comprehensive Plan of Action-Kapsamlı Ortak Eylem Planı) olup bu anlaşma, 14 Temmuz
2015 tarihinde İran ile P5+1 ülkeleri (yani Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin daimi üyeleri olan
ABD, Birleşik Krallık, Fransa, Rusya, Çin artı Almanya) arasında imzalanmıştır. Amacı, İran’ın nükleer
programını sınırlamak karşılığında İran’a uygulanan bazı ekonomik yaptırımların kaldırılmasıdır.
SWIFT ( Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication-Dünya Bankalararası Finansal
Telekomünikasyon Derneği) sisteminden çıkarma, petrol ihracatına sınırlama ve ikincil yaptırımlar
yoluyla İran ekonomisinin %40’tan fazlası hedef alınmıştır (Council on Foreign Relations, 2022).
3. İsrail’in Stratejik Kozları:
3.1 Askeri ve Teknolojik Kapasite:
İsrail, Orta Doğu’nun en gelişmiş askeri teknolojisine sahip ülkelerinden biridir. F-35 uçakları, Iron
Dome ve Arrow füze sistemleri ile hava savunmasında ileri düzeydedir. İsrail’in siber harp kapasitesi,
özellikle Stuxnet saldırısında görüldüğü üzere, İran’ın nükleer altyapısına doğrudan zarar verebilmiştir
(Sanger, 2012).
Yıldırıcı Etki: İran’daki bilim insanlarına ve üst düzey komutanlara yönelik suikastlar (örneğin
Fahrizadeh, 2020), caydırıcılığın sınırlarını zorlayan örtülü operasyonlardır.
3.2 Nükleer Ambigüite ( Kasıtlı Belirsizlik/Muğlaklık) :
İsrail’in nükleer silaha sahip olduğu kamuya açık olarak doğrulanmasa da tahmin edilmektedir (NTI,
2024). Bu durum, İran üzerinde “asimetri temelli” bir caydırıcı baskı oluşturur.
4. İran’ın Stratejik Kozları:
4.1 Hürmüz Boğazı Üzerindeki Etki:
Hürmüz Boğazı’ndan geçen günlük petrol miktarı, küresel arzın yaklaşık %20’sine tekabül eder (IEA,
2023). İran, boğazı kapatma tehdidiyle enerji fiyatlarını manipüle etme potansiyeline sahiptir.
Yıldırıcı Etki: Hürmüz üzerinden geçen tankerlerdeki hedefli sabotaj veya taciz eylemleri, küresel enerji
piyasasını tedirgin etmeye yeterlidir.
4.2 Vekil Güçler ve Asimetrik Savaş:
İran, Irak, Suriye, Lübnan ve Yemen’deki vekil güçleri aracılığıyla “asimetrik baskı” uygulamaktadır.
Hizbullah (Lübnan), Haşdi Şabi (Irak), Ensarullah (Yemen) gibi aktörler, İran’ın uzatılmış kollarıdır
(Berman, 2023).
Yıldırıcı Etki: İsrail’e yönelik roket saldırıları, ABD üslerine kamikaze tarzı misilleme terör saldıraları
İran’ın doğrudan savaşmadan baskı uygulama kapasitesini göstermektedir.
4.3 Nükleer Eşik Politikası:
İran, %60 zenginleştirme seviyesine ulaşarak nükleer eşik devlet statüsüne yaklaşmıştır (IAEA
Raporu, 2024). Bu durum, müzakere masasında Tahran’a daha güçlü bir konum kazandırmaktadır.
5. Stratejik Değerlendirme: Caydırıcılığın Sınırları
Bu üç aktör, doğrudan savaştan çok, karşı tarafın temel güvenlik algısını sarsacak ve manevra alanını
daraltacak kozlar üzerine oynamaktadırlar. Ancak her kozun caydırıcılık gücü, karşı tarafın onu ne
kadar ciddiye aldığı ve bu kozun maliyetine ne ölçüde katlanabileceğiyle ilişkilidir.
Örnek: İran’ın Hürmüz kozunu tam kapasiteyle kullanması, ABD ve müttefiklerinin topyekun
müdahalesine neden olabilir ve kendi ekonomisini de sarsabilir. Dolayısıyla kozlar çoğu zaman
“potansiyel tehdit” düzeyinde tutulur. Kullanılmaz, ama gösterilir.
Sonuç: ABD, İsrail ve İran arasındaki gerilim, yalnızca askeri çatışmalar üzerinden değil; çok katmanlı
stratejik kozlar yoluyla sürmektedir ve sürecektir. Bu kozlar hem caydırıcı hem de yıldırıcı etki taşır.
Ancak en büyük risk, taraflardan birinin hırs, kibir, ezilmişlik hezeyanı ve yüksek ego etkisine kapılıp
yanlış bir stratejik okumayla bu kozları “geri dönüşsüz şekilde” kullanmasıdır. Bu durumda, “kozlar
savaşı” bir anda yıkıcı bir bölgesel savaşa, hatta statükonun tırmanması sağduyu ve rasyonalite ile
yönetilemezse küresel bir savaşa dönüşebilir endişesindeyim.
Saygı ile
Serdar DURAT
23.06.2025
NOT ; Kavram Mutfağındaki ilişkili maddeler;
- KOZ, ÇAPRAZ KOZ,
- KOZSUZ MEYDAN OKUMA
Kaynakça
• Berman, I. (2023). Tehran Rising: Iran’s Challenge to the United States. Rowman &
Littlefield.
• Council on Foreign Relations. (2022). “U.S. Sanctions on Iran.” www.cfr.org
• International Atomic Energy Agency (IAEA). (2024). Iran Safeguards Report.
• Mearsheimer, J. J. (2001). The Tragedy of Great Power Politics. Norton.
• NTI. (2024). “Israel’s Nuclear Capabilities.” Nuclear Threat Initiative.
• RAND Corporation. (2023). Iran Military Capabilities and Scenario Planning.
• Sanger, D. E. (2012). Confront and Conceal: Obama’s Secret Wars and Surprising
Use of American Power. Crown.
• Schelling, T. (1966). Arms and Influence. Yale University Press.
• Vine, D. (2020). The United States of War. University of California Press.
• IEA (International Energy Agency). (2023). World Energy Outlook.